Waarom vinden sommige docenten het lastig om gevoelige onderwerpen zoals racisme en buitensluiting te bespreken in de klas? “Omdat ik niemand pijn wil doen”, zegt een geschiedenisdocent die ik sprak voor mijn onderzoek voor mijn masterscriptie aan de UvA. Uit onderzoek blijkt dat het aangaan van zo’n gesprek voor docenten extra lastig is wanneer er kinderen in de klas zitten die zelf regelmatig te maken hebben met racisme of buitensluiting. In het bijzonder als zij in de minderheid zijn binnen de klas. Ga jij dat gesprek makkelijk aan in de klas?
Voor mijn onderzoek heb ik verschillende docenten gesproken op scholen binnen en buiten ‘de stad’. Hier kwamen verschillen, maar ook overeenkomsten uit naar voren. Één van de overeenkomsten was de overtuigende passie die docenten voor hun beroep hebben. Maar ook de hoge tijdsdruk die wordt ervaren; de tijdsdruk om alles vanuit het curriculum te behandelen en om van de leerlingen goede wereldburgers te maken. Dit zorgt ervoor dat docenten prioriteiten moeten stellen en keuzes moeten maken tussen alle belangrijke onderwerpen. Je ziet dit terug in de (beperkte) aandacht die wordt besteed aan de onderwerpen racisme, groepsvorming en inclusiviteit. Daarover vertelde een docent op een school buiten de stad:
“Het is niet iets dat duidelijk zichtbaar is voor leerlingen. Ik denk dat onze kinderen hier het gevoel hebben dat racisme op andere plekken plaatsvindt, maar niet hier. Pas later, wanneer ze ouder zijn, leren ze wat racisme eigenlijk betekent en leren ze het herkennen.”
Door leerlingen waarvoor racisme niet echt een issue is, kan het voelen als een ver-van-mijn-bed-show. Daardoor besteden docenten hun kostbare tijd eerder aan dingen die wel zichtbaar zijn voor hun leerlingen. Dit terwijl docenten zich er vaak wel bewust van zijn dat het een heel belangrijk onderwerp is voor iedereen, en hier ook graag iets mee willen doen.
Een interessant verschil is dat de klassensamenstelling invloed had op het ongemakkelijke gevoel bij docenten tijdens het bespreken van onderwerpen als racisme. Zo kwam naar voren dat wanneer een klas evenredig wit en niet wit was, zowel de docent als de leerlingen zich het veiligst voelde om hun ervaringen en kennis over het onderwerp te delen. Wanneer een klas helemaal wit was, kwam het al eerder genoemde ver-van-mijn-bed-show gevoel vaker naar voren. Het onderwerp werd dan wel besproken, maar er ging meer aandacht naar andere onderwerpen. Bij een klas waarbij een minderheid een negatieve connectie had met bijvoorbeeld racisme of uitsluiting, kwam het ongemak van de docent het sterkst naar voren. Hier leken de docenten zich hyperbewust van hun eigen positie en die van de leerlingen die in de minderheid waren. Het ongemak en hyperbewustzijn leidde er in sommige gevallen toe dat docenten liever aan de oppervlakte van het onderwerp bleven, in plaats van de pijnpunten te noemen. Ze willen immers geen van hun leerlingen pijn doen of in een ongemakkelijke positie zetten door iets verkeerds te zeggen. Een docent vertelde hierover:
“Dat wil ik in geen 100 jaar, dat misschien een of twee kinderen zich anders voelen dan de rest, ja dat zorgt wel voor een bepaalde rem op de les.”
Een aantal tips om je te helpen racisme bespreekbaar te maken in de klas:
Taalgebruik:
- Wees je bewust dat iemand zich niet gediscrimineerd voelt, maar gediscrimineerd wordt.
- Leg uit waarom je bepaalde woorden gebruikt. Bijvoorbeeld: ik gebruik ‘wit’ en niet ‘blank’, want dit heeft te maken met … En vertel je leerlingen dat als iemand een woord gebruikt dat jou kwetst, dat je dat mag aangeven.
- Spreek in de ik-vorm (‘Ik denk, ik vind, ik voel’).
- Praat niet voor anderen. Wees hier ook streng op bij jezelf en je leerlingen.
- Vraag aan leerlingen individueel hoe zij zich erbij voelen dat er gepraat zal worden over racisme in de klas. Is er iets dat jij moet weten?
- Spreek met de klas over het ongemak dat het onderwerp met zich mee kan brengen. Brainstorm samen met de klas over waar het ongemak vandaan komt en hoe je er samen mee om kunt gaan.
- Realiseer je dat ongemak niet erg is; leren gebeurt buiten de comfort zone. Bij het bespreken van institutioneel racisme kun je zelfs stellen dat het goed is om een bepaald gevoel van ongemak te hebben, alleen dan kun je kritisch reflecteren op je eigen rol en verantwoordelijkheid.
- Zorg dat iedereen aan het woord komt. Verspreid meningen door te vragen: wie denkt er net iets anders over?
- Laat leerlingen vertellen vanuit hun eigen perspectief of eigen ervaring.
- Zet de (sociale) norm: racisme is strafbaar en institutioneel racisme is vaak bewezen. Daarom is het niet de discussie: ‘worden mensen gediscrimineerd?’ Maar: ‘wat kun je doen om racisme en discriminatie te herkennen en tegen te gaan?’
- Laat leerlingen onderzoeken wat racisme betekent, hoe racisme tot stand komt en wat de impact van racisme is. En, waar zien ze het gebeuren?
- Geef aandacht aan het vinden van overeenkomsten tussen leerlingen, meer dan aan verschillen.
- Voorkom het bevestigen van stereotyperingen en vooroordelen.
- Wees je bewust dat ook als racisme door de docent weinig tot niet wordt ervaren in de school, dat het niet uitgesloten is dat het wel gebeurt.
- Zet discriminatie in een andere context om meer begrip teweeg te brengen (bijvoorbeeld: ouders die zusjes/broertjes voortrekken, moederkat die een kitten afstoot, etc.)
